جامعه شناسی پادزهر هر نوع بنیادگرایی است، میراثی که توسلی برجای گذاشت - مجله سفر به کانادا

با ما همراه باشید و درباره وبلاگ سفرها بیشتر بدانید.

این همایش به همت انجمن جامعه شناسی ایران، مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی و دبیرخانه دائمی روز ملی علوم اجتماعی ایران برپا شده که نخسین پنل آن به بزرگداشت غلامعباس توسلی اختصاص داشت. تقی آزاد ارمکی، باقروساروخانی، سارا شریعتی و حمیدرضا جلایی پور سخنرانان این پنل بودند.

باقرساروخانی در این نشست به ابعاد مختلف شخصیت دکتر عباس توسلی اشاره نمود و گفت: چهره سیاسی توسلی از سوربن شروع شد، چنانکه جلوی مسجد تراکت پخش می کرد. همچنین او چهره دینی هم بود و قرائت خاصی از دین را در کلاس هایش ارائه می کرد و به دین حماسی می پرداخت. او شخصیت علمی، دینی، سیاسی و مبلغ دانش است.

او ادامه داد: توسلی شخصیت سازمانی داشت و عضویت در هیئت های مختلف قدرت مدیریت و سازمانی او را نشان می دهد و هر کدام از ساحت های او احتیاجمند برگزاری سمینارهای مختلف است.

ساروخانی با بیان اینکه در حوزه دانش پنج مرتبه را باید در نظر گرفت که توسلی صاحب آنها بود اضافه نمود: نخستین مرتبه دریافت است؛ توسلی دانش اجتماعی را به خوبی فرا گرفته بود. در آن موقع در سوربن سه نوع دکترا داده می شد و راحت تر بود اگر ایشان سیکل سوم را انتخاب می کرد اما ایشان دکترا دولتی را انتخاب کرد که سخت ترین بود. از سوی دیگر او دانشنامه های مختلفی گرفت که بسیار سخت بود. موضوع بعدی انتقال است و او 60 سال در دانش اجتماعی همت گمارد. نکته سوم نگهداشت بود؛ بعد از انقلاب این سوال مطرح می شد که آیا اساسا به جامعه شناسی احتیاج هست؟ او در این باره مصمم بود و در این زمینه باعث شد جامعه شناسی پایدار بماند که کار بسیار باارزشی بود. مرتبه چهارم پرداخت بود؛ ایشان می خواست جامعه شناسی از دیوار دانشگاه بیرون بیاید و جامعه شناسی بتواند وارد برنامه ریزی شود و به مردم یاری کند. او نه تنها جامعه شناسی کاربردی بلکه جامعه شناسی تعهدگرا را بر عهده گرفت.

این استاد دانشگاه به میراث به عنوان پنجمین مرتبه دانش اشاره نمود و شرح داد: او کتاب نظریه های جامعه شناسی، ده ها مقاله و ترجمه و ... را برای ما به جا گذاشت و نشان داد ایشان در حوزه های مختلف جامعه شناسی چرخیده است. توسلی نشان داد شخصیت چندساحتی و چند بعدی است.

به گفته او، توسلی جرقه تدوین کتاب جامعه شناسی کار و شغل را از سوربن شروع کرد و با بزرگان این رشته در تماس بود. مساله شغل بسیار حیاتی است و او معتقد بود کار یعنی حیات و آزادی. بنابراین او بر کار رهایی بخش تاکید می کرد.

ساروخانی گفت: دکتر توسلی و من در این باره بارها بحث می کردیم که چرا بیکاری در زندان باعث خودکشی بود. در زندان کار اجباری هم مفید نبود. اگر کاری مفید بود زندانیان کمتر خودکشی می کردند بنابراین کار مفید باید سازنده باشد و از دل فرد بیرون آمده باشد. کتاب انسان در جستجوی معنا هم همین اندیشه ها را ترویج می نماید و می گوید انسان زمانی معنا دارد که برای خودش ارزشی درست نموده باشد.

این استاد دانشگاه یادآور شد: طی 60 سالی که با هم کار کردیم هیچ گاه نه من و نه ایشان در بحث خصوصی مان صحبت از حقوق و ... نکردیم بلکه صحبت ما همیشه این بوده که این جامعه شناسی که وارد ایران شده چه قدر از آن استفاده می شود؟ آیا جامعه شناسی به حاشیه رفته؟ و سوال های این چنینی.

سارا شریعتی در بخش دیگری از این نشست سخنرانی خود را با موضوع بازشناسی میراث دکتر توسلی شروع کرد و گفت: ما وقتی که در دانشگاه بزرگداشتی می گیریم جدا از تجلیل شخصیت، این بزرگداشت آیین خداحافظی نیست بلکه به رسمیت شناختن میراث علمی متفکر است و ما پس از او نیز به آن میراث مراجعه می کنیم و آن را زنده نگه می داریم.

او به میراث علمی توسلی اشاره نمود و ادامه داد: نام دکتر توسلی با نظریه های جامعه شناسی پیوند خورده و کتاب نظریه های ایشان همیشه جزو آثار اصلی این حوزه بودند. اما او صرفا در این حوزه فعال نبود و در بعضی حوزه ها مانند جامعه شناسی کار و شغل، جامعه شناسی آموزش و پرورش و ... نخستین منبع را فراهم کردند.

او با بیان اینکه جامعه شناسی دین وامدار ایشان است و نخستین متن را درباره جامعه شناسی دین دکتر توسلی در دهه 50 تدوین نموده است اضافه نمود: یکی از آخرین متن های ایشان درباره جامعه شناسی کشورهای اسلامی نشان می دهد که او طی 40 سال همیشه به این موضوع پرداخته و ده ها مقاله درباره دین و جامعه شناسی نوشته و کتاب جامعه شناسی دین و جامعه شناسی کشورهای اسلامی آثاری است که او درباره دین و اسلام نوشته شده است.

شریعتی یادآور شد: او در این حوزه تاکیدش بر جامعه شناسی اسلام است. ترنر اشاره می نماید در جامعه شناسی اسلام ما با کمبود منابع روبه رو هستیم و جامعه شناسی اسلام در جامعه شناسی عمومی حضور ندارد و در حوزه جامعه شناسی ما می بینیم اسلام مورد مطالعه قرار نگرفته و به دلیل نبود منابع ما کمتر به سمت این حوزه رفته ایم و در بیرون دانشگاه تنها روشنفکران و روزنامه نگاران به آن پرداخته اند.

این استاد دانشگاه با اشاره به نقل قول شریعتی از تقوای پرهیز گفت: در دهه های اخیر با حضور افراط گرایی مذهبی در اسلام، کار کردن در این حوزه سخت و خطرناک شده و افراد با بی احتیاطی ممکن است مورد تکفیر قرار گیرند و به همین دلیل جامعه شناسان می ترسند وارد این حوزه شوند. در کشورهای اسلامی و حتی ایران با وجود اختصاص بودجه های هنگفت باز هم جامعه شناسی اسلام منابع و کتاب ندارد.

شریعتی با تاکید براینکه توسلی خلاف این عمل کرد و در حوزه جامعه شناسی دین روی جامعه شناسی اسلام تاکید نمود و در سه سطح به آن پرداخت شرح داد: سطح نخست در حوزه آموزه های اسلام است که او از الگوی وبر تبعیت می نماید و در کتاب جامعه شناسی دین نسبت سرمایه داری را با اسلام آنالیز می نماید و همچنین نسبت اسلام با دموکراسی را مورد توجه قرار می دهد. در سطح دوم ایشان جامعه شناسی کشورهای اسلامی و جنبش های اسلامی را آنالیز می نماید و در کتاب جامعه شناسی دین این موضوعات را مورد توجه قرار می دهد و نگاهی به تحولات کشورهای اسلامی دارد. در سطح سوم ایشان جامعه شناسان در کشورهای اسلامی را مورد آنالیز قرار می دهد و خوانش جامعه شناسی را از آثار شریعتی ارائه می نماید.

او با طرح این سوال که اهمیت این میراث برای ما چیست؟ گفت: توسلی در درون دانشگاه جز نخستین چهره هایی است که میان مطالعات اسلامی و جامعه شناختی پیوند برقرار می نماید. در کشورهای اروپایی و کشور ما، بین این دو دپارتمان شکاف وجود دارد. در اروپا مطالعات اسلامی ذیل شرق شناسی قرار می گرفت و در اسلام مطالعات تاریخی مورد غفلت قرار می گرفت.

شریعتی تاکید نمود: وقتی مقاومت نسبت به جامعه شناسی دین وجود داشت ایشان سماجت می نماید و بین این دو پیوند می زند. همچنین توسلی میان کار دانشگاهی و روشنفکری پیوند ایجاد می نماید. متونی که در جامعه شناسی دینی می خوانیم بیشتر به روشنفکران بر می شود چون آنها بیشتر به موضوعات روز می پردازند اما ایشان سعی می کرد با رویکرد علمی مباحث روشنفکری را در دانشگاه مطرح کند. ایشان در کتاب جامعه شناسی دین به بنیادگرایی، دین عامه، تقریب و ... می پردازد.

به گفته او، سومین اهمیت میراث توسلی برای ما رویکرد اصلاحی اوست. او به سنتی تعلق داشت که معتقد بود جامعه شناسی در خدمت اصلاح جامعه است و به این دلیل روی دین تمرکز کرد چون معتقد بود جامعه شناسی پادزهر هر نوع بنیادگرایی است. این راه را ایشان گشود و هموار کرد و سال ها بعد از انتشار این آثار ما به این میراث مراجعه و حتی آن را نقد می کنیم. این نشان می دهد این میراث زنده و محل رجوع است.

او با نقل خاطره ای از توسلی گفت: طی سال هایی که در ایران بودم در جامعه شناسی دین کار کردم. همه می دانند این حوزه سخت و حساسی است و ما با مباحث خاصی در این حوزه رو به رو هستیم. در یکی از دیدارهایی که با ایشان داشتیم از من پرسیدند چه می کنید؟ گفتم: هم متهم شدم هم گرفتار بورکراسی. گفتند: این کارها یک ساله و دو ساله نیست و احتیاج به صبر و صبوری دارد. من گفتم: این توصیه جدیدی نیست ما با صبوری آشناییم وصبوری راز بقای ماست و با همین صبوری ها بقا یافتیم اما تاریخ سیاسی به ما می گوید وقتی صبر نکردیم منشا تغییر شدیم مانند آنچه که در دهه 40 رخ داد. گفتند: این صبر با آن صبر فرق می نماید!

شریعتی با بیان اینکه ورود ما به جامعه شناسی در دیالکتیک خشم و علم صورت گرفت اضافه نمود: ما به جامعه شناسی به عنوان علم رهایی بخش نگاه کردیم. دکتر توسلی بر دوگانه خشم و علم یک عنصر دیگر را افزودند. ایشان با خشم آشنا بودند و همه کسانی که به این جامعه دغدغه داشتند با این خشم به سراغ علم برای کنشگری رفتند. اما ایشان علم را برای کنترل خشم انتخاب نموده بود و حرفه دانشمند را گزید. اما مرحله دیگری هم بر این دو افزود و آن صبوری بود. امروز همه کسانی که در این حوزه کار علمی می نمایند وامدار صبوری های شخصیت هایی چون توسلی هستند. ما به این میراث مراجعه می کنیم و این پرونده برای ما مختومه نیستیم و گفت وگوی انتقادی مان را با دکتر توسلی ادامه می دهیم.