خبرنگاران درباره نوروز - مجله سفر به کانادا

نوروز این یادمان نیاکان فرزانه و خردپیشه که راه پرنشیب وفراز روزگار را همگام بـا تـاریخ این سرزمین خجسته درنوردیده، همیشه برای مردم این کشور فرخنده به کام بوده است. در طول تاریخ انجمن های هوشمندان به نیکی بر آن نگریسته اند و خردمندان بی کینه با روشن دلی بدان گراییده اند. در جهان آفرینش، سال کهن جامه فرتوت را از تن بدرآورده و پوشاک جوانی را زیور خود ساخته و نوروز همیشه نشانه ای از خرد جمعی نیاکان ما بوده است. بیش از 30 سده اقوام ایرانی نخستین روز فروردین را شروع سال جدید خود مـی شمارند. نوروز برای ملت ایران تنها شروع سال نـیست، بـلکه در دوره های دل شکستگی ملی ناشی از حـضور بـیگانگان امید رسـتاخیز بـرمی انگیزد و ایـرانیت را فریاد می زند. بنیان این جشن مـلی کـه امروزه مرزهای ایران را درنوردیده و می رود تا جهان گیر گردد، قیام فریدون، کاوه و بـابک ها را بـه یاد می آورد و روح بیداد ستیزی ملت ایـران را در خاطره ها زنده می سازد. راز بقای سرزمین باستانی و قوم ایرانی در طول بیش از 3000 سال بـه طـور یقین، وجود نیروی جنگی و ارتـش نـیرومند و تـعلیم یافته هخامنشیان و جنگ جویی پارتـیان و شـاهنشاهی مقتدر ساسانی نیست. بـلکه مـولود فرهنگ کهن ، ریشه دار و خرد باور اقوام ایرانی است که توانسته با گذشت چـند هـزار سال و صدها مصایب و حوادث دردناک تـا بـه امروز مـوجودیت خـود را نگاه دارد. آنچه در طول هزاره ها مایه بقای ایـران بـوده و جـاودانگی آیـنده آن را تـضمین کـرده است، فرهنگ غنی، باورها، آداب و رسوم انسان ساز و خردپسند آن بوده است که نوروز و جشن های دیگر ملی و مذهبی از آن شمار است. نوروز و برپایی مراسم آن، آیینی بسیار قدیمی است که ریشه آن به ایران باستان باز می گردد. بسیاری از مورخان معتقدند که نژاد پارسی (آریایی) حتی پیش از زرتشت و شروع تمدن بابل، بهار و سال نو را جشن می گرفته است و این رسم، نسل به نسل در میان آنها استمرار یافته است. در کتیبه های برجای مانده از ایران باستان به عیدهایی به نام اَکتیو اشاره شده که شروع آن همزمان با شروع فصل بهار و انتها آن، دوازدهم فروردین ماه بوده است. شاید این کتیبه ها موثق ترین سند موجود برای اثبات قدمت آیین ایرانی نوروز باشد اما از ادله تاریخی که بگذریم، متون کهن ادبی، بهترین منبع برای بیان چگونگی شکل گیری آیین نوروزی است. نویسندگان و شاعران سده چهارم و پنجم هجری همچون حکیم ابوالقاسم فردوسی، منوچهری، عنصری، بیرونی، طبری، مسعودی، مسکویه و ... هر یک در پاره ای از متون و اشعار بهاریه خویش از شروع عید نوروز، سخن گفته اند.

فلسفه نوروز باستان

چنانکه می دانیم در فرهنگ باستانی ایران و اسطوره آفرینش، انـسان عبد، فرمانبردار و ناتمام نیست، بلکه وی مقامی بلند و خداگونه ای دارد که علت نمایی آفرینش مادی و در چرخش نظام هستی با آفریدگار سهیم است. این بخش خداگونه در این فرهنگ فروهر نامیده می گردد. در فرهنگ کهن، علت آفرینش آدمی، گسترش نیکی در تمام کاینات است. از ایـن نـظر انسان ایرانی باید بکوشد تا در راه ساختن جهان و نابودی قوای بدی و سپاه اهریمن، شریک ایزدان گردد. برای نیل بدین مقصود ایرانیان خود را به 2 چیز نـیازمند مـی دانستند: یکی بدنی نیرومند و بـازوانی زورمـند، دیگر اراده ای قوی و روحی شاداب و مقاوم. برای دست یابی به روحیه قوی و روانی سالم، وسایل چندی در نظرشان بود که یکی از آنها ترتیب دادن جشن های متعدد فصلی، ماهانه و هفتگی بوده که به مـناسبت های گـوناگون برپا مـی داشتند.

در این جشن ها که همه افراد کشور در آن شرکت می جستند، به وسیله تفریحات گوناگون از آن جمله سرور، سرود، دسـت افشانی، پایکوبی و آتش افروزی، روان افسرده را شادابی می بخشیدند و خـود را برای کارهای سنگین ایام بعد آماده می ساختند. عملی که در جهان کنونی درستی آن مورد تأیید خردمندان واقـع شـده است به طوری که در حال حاضر کشورهای صنعتی جهان برای بالا بردن روحـیه کـارگران و کـارمندان خویش و کیفیت بخشیدن به تولیدات خود، کار را با تفریح توأم ساخته اند. از میان جشن های بی شمار مـانند مهرگان، اردیبهشتگان، آبانگان، تیرگان، خردادگان و جشن نوروز که شکوه ویژه ای داشت و با تفصیل بـیشتری برگزار می شد.

پیدایش نـوروز

دربـاره پیدایی نوروز هریک از نویسندگان کهن سخنی گفته اند و بیشتر آنان نوروز را به جمشید پیشدادی نسبت داده اند. ابوریحان بیرونی دانشمند ایرانی درباره نوروز می نویسد: گویند جمشید زیاد در شهرها گردش می کرد و چون خواست بـه آذربایجان داخل گردد بر سریری از زرتشت و مردم به دوش خود آن تخت را می بردند و چون پرتو آفتاب بر آن تخت بتابید و مردم آن را دیدند، این روز را جشن گرفتند و نوروزش خواندند.

آری در متون قدیمی برای نوروز علت های وجودی بسیار یاد شده که هریک زیبایی و دل نشینی خاص خود را داراست. عمر خیام دانشمند، ریاضی دان و شاعر نامدار نیشابور در رساله نوروزنامه پس از بیان وجـه تـسمیه نوروز می نویسد: بر همگان است که آیین و رسم گذشتگان به جای آورند. هرکه در این ایام جشن کند و به خرم بگذراند تا نوروز دیگر عمر در شادی خواهد گذرانید. از آنجا کـه آیـین ایرانیان بر داد و فرهنگ آنان بر دادگری پایدار است، نوروز نیز نشانه ای از داد و صلح است.

در تاریخ طبری ترجمه بلعمی در خصوص پادشاهی جمشید آمده است: جمشید دانشمندان را گرد آورده از ایشان پرسید، راز پایداری پادشاهی چـیست آن را بـه من بگویید تا آن را بکار بـندم. دانـشمندن گـفتند: نیکی کردن در حکومت و دادگستردن در میان مردم پس جمشید دادگری شروع کرد و به دانشمندان بفرمود که نزد وی حاضر باشند و آنچه لازمه دادگـستری اسـت، او را از آن آگـاه سازند. نخستین روی که جمشید به داد نشست روز هرمزد(روز اول) بـود از مـاه فروردین، بدین گونه آن روز را روز نو نام نهادند که تا به امروز نیز باقی مانده است.

نوروز پس از اسلام

جای شگفتی نخواهد بود، ملتی بـا چـنین سـنت هایی که زندگی و حیات از آن می بارد و می ترواد، پیوسته سرزنده و شاد زیسته بـاشد. با گذشت زمان و رخنه عناصر بیگانه، می رفت که آتش فروزان نوروز خاموش گردد و این آیین دیرین از خاطره ها زدوده گردد کـه ایـرانیان بار دیگر خاکستر زمان را از چهره نوروز پاک کردند و دیگر بار فروغ جاوید ایران را شـعله ور کردند. طولی نکشید که در دستگاه خلفا رخنه ای ایجاد شد و آیین های دیرین را از نو آراستند تا جایی که شاعران بیگانه را وادار به سرودن اشعار در ستایش جشن هایی چون مهرگان و نوروز کردند تا آنجا کـه ابـونـواس واژه نوروز را به گونه کهن در اشعار خود به کار می برد.

دیری نـپایید کـه شـاعران و سخن پردازان پارسی با گفتار آسمانی خویش فرمانروایان ترک و تازی را به برپایی جشن های کهن بـه گـونه دیرین ناگزیر کردند. سخن آنان چنان دل نشین و گیرا بود که بیگانگان را چاره ای جـز هـمراهی و هـمگامی با آنان نبود زیرا زمینه را چنان فراهم ساخته بودند که هر فرمانروایی که در برگزاری جشن نـوروز و دیـگر جشن های باستانی ایران کوتاهی می ورزید بر بی خردی و ناتوانی خویش اقرار می کرد.

مـجلسی در کـتاب سماء العالم حدیثی از امام صادق(ع) نـقل می کند که امام فـرمود: در آغـاز فروردین آدم آفریده شده و آن روز فرخنده ای اسـت بـرای طلب حاجات و برآورده شدن آرزوها و دیدن پادشاهان و کسب دانش و مسافرت کردن و خـرید و فـروش. در آن روز بیماران شفا یابند و تولد نـوزادان آسـان گـردد و روزیشان فراوان شـود. از ایـن روایات و ده ها روایت مـشابه، بـه خوبی برمی آید که ایرانیان توانستند، یکی از باشکوه ترین جشن های ملی خود را در قالب مذهب نگاهداری کنند.

آداب و رسـوم نوروز

به طور کلی از آداب برگزاری نـوروز در روزگـار هخامنشیان اطـلاع دقـیقی در دسـت نیست اما از مراسم آن در عـهد ساسانیان آگاهی کامل وجود دارد. یـکی از آیـین های نوروزی که تا به امروز بـاقی اسـت، گـستردن سـفره هـفت سین است. در این خـوان افزون بر آلات و اسباب نیایش از فرآورده های مختلف فصلی هم نهاده می شد. زیرا که خوردن میوه ها و دیگر خوردنی های بـرکت داده شـده از آیـین های همیشگی ایرانیان بوده است که بدان مـیزد گـفته مـی گردد.

ایـن خـوان را بـر صفحه ای بلندتر از سطح زمین می گستردند و فردی که متصدی پخش کردن خوراکی ها میان حاضران بود، میزدپان یعنی پاینده خوراک خوانده می شد. چیدن اشیا و خوراکی ها در روی سفره نوروزی ترتیب ویژه ای داشت. در آیین های نوروزی برای چیدن سفره نوروزی از ظروف مسی و چینی استفاده می شد که بـه شـمار امشاسپندان هفت گانه که فـرشتگان هـفت گانه به شمار می فرایند، تعداد هفت عدد از این ظروف سرشار از خوراکی ها می شد و در سر خوان نوروزی قرار می گرفت. از این روی، خوان نوروزی به نام هفت سینی یا هفت چینی نام گرفت که بعدها بـا حـذف یاء نسبت به صورت هفت سین درآمد.

معمولا به نام هریک از امشاسپندان هفت گانه یک سینی نهاده می شد و چیزهایی که در سینی ها گذاشته می شد، عبارت بود از سبزه از هفت گونه حبوب در هفت قالب سـفالی یـا برنجی. خـوب روییدن هریک از حبوب نشانه از آن داشت که سال جدید با رویش این حبوب، سازگاری بهتری دارد، ازاین روی بـه کشاورزان پیشنهاد می شد که آن را به فال نیک گرفته و آن سال از آن حبوب بـیشتر بـکارند. از طرفی دیگر چون رنگ سبز از عهد باستان نزد ایرانیان رنگ دینی و مقدس شمرده می شد، وجود سبزه را در خـوان نـوروزی حتمی دانسته و آن را به فال نیک گرفته، نشان جاودانگی و نیک بختی می پنداشته اند.

دیگر از وسایل خوردنی که همراه خوان نوروزی بایستی وجود داشته باشد، کوزه آبی بود که توسط دوشیزه ای از چشمه شـهر یـا روستا آورده می شد، زیرا تقدس آب ، نزد ایرانیان از اهمیت ویژه برخوردار بود. شب نوروز آتش مقدس از بام تمامی خانه ها زبانه می کشید. بامداد نوروز بـاز سـپید رنگی به نشانه رهایی انسان از بند گرفتاری های زندگی پرواز داده می شد و به دنبال آن تمامی زندانیان آزاد می شدند و پس از آن نواهای خاص نوروزی از کاخ شاهی و به دنبال آن از خانه های مردم بـرمی خاست کـه ویـژه همان ایام بود. آنگاه دیدوبازدید شروع می شد کـه مـردمان به یکدیگر نخست شکر هدیه می دادند و شیرین کامی و سپیدبختی بـرای هـمدیگر آرزو می کردند.

چنانکه گفتیم این جشن دوازده روز به طول می انجامید و سیزدهمین روز نوروز را با رفتن به آغوش طبیعت و بدرقه روان درگذشتگان و سپاسگذاری از طـبیعت و نـعمت های خـداوندی، نوروز را مشایعت کرده، غروب به خانه های خود بازمی گشتند.

جشن های بـزرگ نوروز مقدمات و پیش درآمدهای مفصلی هم مـانند آتـش افروزی پایـان اسفندماه که بعد از اسلامی شدن، بخش هایی از ایران و ورود هفته به این سـرزمین بـه چهارشنبه سوری معروف شد. فراهم کردن انواع شیرینی برای بزرگان و بچه ها به طور جداگانه و دوختن جامه های نـو و خـرید وسـایل تازه زندگی و رفتن به گورستان ها و آتش افروزی در بالای کوه ها و خوراکی نهادن در بالای بـام های خـانه بـه منظور پذیرایی از روان درگذشتگان و رنگین کردن دست ها و موی سر با خمیر گیاه هان خوش بوی از دیگر مراسم این آیین است.

نوروز در شعر شاعران

شاعران برای تمام فصل ها شعر می گویند اما به دلیل زیبایی، نوشدن و یادآوری روز رستاخیز و معاد به بهار و نوروز بیشتر پرداخته اند. پرداختن به نوروز و بهار افزون بر درک زیبایی که جلوه ای از جمال الهی است، برای عارفان بسیار حیرت انگیز و فصل شادی و انبساط خاطر است. شاعران بسیاری هم چون حکیم عمر خیام، قاآنی، ملک الشعرای بهار و میرزاده عشقی به نوروز پرداخته اند. باید گفت نوع نگاه شاعران امروز با گذشتگان تفاوت دارد. در شعر شاعران معاصر نیز به بهار اشاره شده است، چنان که شاملو، فروغ، نیما و اخوان ثالث به آن پرداخته اند و ما آن ها را بیگانه با بهار نمی بینیم. نوروز با مفاهیمی چون زندگی جدید، روز نو، آرمان، جشن ملی و رویکرد نوین در زندگی فردی و اجتماعی انسان تعبیر می گردد، نوروز که با طبیعت و دیگر پدیده های آفرینش در چرخه زندگی و حیات همراه است، نقطه تعادل وجود و آفرینش است. دلیل پرداخت شاعران به نوروز در اشعارشان ایجاد تغییر، نگرش های نو، زیبایی و بزرگداشت فرهنگ ملی و ایرانی است. شاعران نوروز را در مفاهیم آرمانی خود برای تشویق و ترغیب انسان ها به نگرش و تفکرات نو، دوری از کهنگی، رکود، ایجاد حرکت، پویایی و تلاش به کار گرفته اند. بیشترین طبیعت گرایی و پرداختن به بهار و نوروز را می توان در اشعار شاعران عهد سامانی و اوایل دوره سبک خراسانی هم چون رودکی، فرخی سیستانی، عنصری، منوچهری دامغانی و ... دید. اخوان ثالث، سهراب سپهری و ... از جمله شاعران معاصر هستند که به نوروز در قالب مفاهیم نو شدن، آفرینش جدید، تعادل در خلقت، زیبایی و حرکت جدید پرداختند.

نوروز در دوران معاصر

شکل گیری نوروز فراز و نشیب های زیادی داشته تا به اکنون رسیده است حتی در زمان هایی حکومت ها برگزاری عید نوروز را ممنوع کردند. مثلا شوروی سابق برپایی این جشن را در کشورهای آسیای میانه ممنوع کرده بود اما به دلیل دلبستگی شدید مردم به نوروز، حتی در روستاهای کوچک به صورت پنهانی این جشن را برگزار می کردند. پس از سال ها در 8 مهر 1388 خورشیدی برپایه نظر کارشناسان سازمان جهانی یونسکو، نوروز ثبت جهانی شد. نوروز، جشنی است با ریشه ایرانی که قدمتی بیش از 3 هزار سال دارد و هم اکنون بیشتر از 300 میلیون تن آن را برگزار می کنند. امروزه نوروز به عنوان یک جشن ملی و میراث جهانی ثبت شده در سازمان علمی، فرهنگی ملل متحد(یونسکو) توانسته اذهان بسیاری از دوستداران فرهنگ و تمدن ایران را به خود جلب کند. کشورهای افغانستان، تاجیکستان، آذربایجان و... از جمله کشورهایی هستند که همچون دیگر ملل جهان جشن نوروز را برپا می کنند.

روزی است خوش و هوا نـه گـرم اسـت و نه سرد/ ابراز رخ گلزار همی شوید گرد/ بلبل به زبان حال خود با گل زرد فریاد هـمی کند که می باید خورد (خیام نیشابوری)