کشف اشتراکات فرهنگ اسلامی و هندو از جمله کارهای بیرونی است - مجله سفر به کانادا

در این مراسم که با حضور شخصیت های علمی و فرهنگی همچون مجتهد شبستری و موسوی گرمارودی برگزار گردید، حسن بلخاری، رئیس انجمن؛ غلامرضا اعوانی، عضو پیوسته فرهنگستان علوم؛ حسن تاجبخش، استاد دانشگاه تهران و عضو پیوسته فرهنگستان علوم و محمد باقری، عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران حضور داشتند.

حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در سخنانی با عنوان هند، ایران و ابوریحان به مناسبت سیزدهم شهریور روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی گفت: ابوریحان بیرونی، یکی از دانشمندان بزرگ تمدن اسلامی ، متولد 12 ذی الحجة سال 362ق/ 973 م در شهر خوارزم و متوفی چهارم رجب 440 ق در غزنه، در کتاب بسیار ارزشمند تحقیق ماللهند من مقولة مقبولة فی العقل أو مرذوله (که به کتاب تاریخ الهند نیز شهرت دارد) اولین تحقیق جامع دربارة اعتقادات و دنیا بینی هندیان را انجام داده است. این کتاب که طی همراهی بیرونی با سپاه غزنوی در حمله به هند انجام گرفته محصول سالها حضور وی در هند است . حضوری که به فراگیری زبان سانسکریت و حتی ترجمه دو کتاب سانکهیه سوتره و یوگه سوتره به زبان عربی انجامید. بیرونی که در این کتاب به نقد آرای مسلمین دربارة ادیان دیگر و نیز آرای ابوالعباس ایرانشهری (فیلسوف قرن سوم و چهارم) دربارة ادیان هندی و همچنین علل پیدایش روایات نادرست پرداخته، به مبانی افکار، اعتقادات، و آداب و رسوم دو مذهب اسلام و هندو اشاره نموده و لشکرکشی های غزنویان را موجب وحشت و هراس مردم هند از مسلمین و بالتبع دشواری دسترسی به علوم هندوان می داند.

بلخاری ادامه داد: توضیح ابوریحان در بیان اختلافات و امور متباینی که قرب و نزدیکی دو ملت را غیر ممکن می سازد صفحاتی از تحقیق ماللهند را به خود اختصاص داده، لیک با تفکیک اعتقاد عوام و خواص و با ورود به ساحت آنالیز اعتقادات هندیان دربارة مسائلی چون ذات خداوند، امور معقول و محسوس و تناسخ و چگونگی نهایت آن احوال پس از مرگ و... آرام آرام به تبیین معانی و محورهایی می پردازد که بیانگر اشتراکات دو مذهب در عقیده و ایمان است؛ مثلاً، در باب اعتقاد هندیان به خداوند می آورد: عقیدة هندیان دربارة خدا این است که او یکتا و ازلی و ابدی ست و شروع و انجام ندارد و در کنار خود توانا و حکیم و حی و محیی و متقن و مدبرست و در ملکوت و سلطنت خویش فرد و یگانه و از ضد و ند [شریک] بری است و چیزی با او همانند نمی باشد و به چیزی شبیه نیست.

وی اضافه کرد: ظاهراً ابوریحان به اوپانیشادها، که کامل ترین کتاب حکمی هندوان است، دسترسی نداشته، فلذا در تبیین اعتقاد آنان به خداوند به کتاب باتنجل ، که همان کتاب مشهور یوگا سوترا منسوب به پاتانجالی حکیم بزرگ بودایی است (که در قرن دوم پیش از میلاد به تعبیر خود نظام بخش و انتشاردهندة فنون مربوط به تجزیه و تحلیل احوال نفسانی و ذهنی از طریق فرونشاندن و تسلط بر آنان (یا همان یوگا) بود (شایگان، 1383: 631)) رجوع می نماید. بیرونی سؤالات سائلی را که به دنبال شناخت معبودی است که با پرستش او توفیق حاصل شود، همراه با ذکر صفات این معبود از کتاب پاتنجل عیناً نقل می نماید تا به تعبیر خود روایتش از اعتقاد هندیان صرفاً مسموعات نباشد: این معبود برتر مطلق است در قدر و منزلت، پاک و منزه است از هرگونه آلودگی و غفلت، خیر محض و تام است و نیز منزه از مکان، وی عالم ازلی و دانای به ذات خویش است و نفس را این استعداد هست که به مدد عقل او را ادراک کند (بیرونی، 1403: 25).

بلخاری توضیح داد: همچنین بیرونی از اصطلاح ایشفر یا همان ایشوارا در ذکر این واحد مطلق نام می برد؛ بی احتیاج بخشنده ای که وحدت او محض و وجود او یگانه وجود حقیقی است. گزینش چنین جملاتی توسط بیرونی، سیر معنا را به بیان ایده و عقیدة هندیان دربارة وحدت وجود می کشاند، زیرا وی با رجوع به کتاب کیتا ، که آن را جزئی از کتاب بهارت می نامد (و منظور بهگودگیتا است)، به نقل از باسدیو (که همان کریشنا یا هشتمین اواتار ویشنو یکی از خدایان اصلی هندو پس از برهما و شیوا است)، وحدت وجود را از زبان او چنین بیان می نماید: منم همه چیز، بدون شروع زایش و انجام مرگ و در کار خود قصد پاداش ندارم و به جهت دوستی یا دشمنی، طبقه ای را غیر از طبقة دیگر، مخصوص نمی گردانم و مراد هریک از آفریدگان خود را در کار خود داده ام. پس کسی که مرا به این صفت شناخت و در دور کردن طمع از کار خود به من تشبیه کرد گرة کار او گشوده می شود و نجات و آزادی برای او آسان می شود

این استاد دانشگاه با بیان اینکه بیرونی، مستند به تعریفی که از فلسفه در یونان و نیز نزد حکمای مسلمان وجود دارد، فراز آخر کلام فوق الذکر را همان تعریف فلسفه می خواند، اظهار کرد: چنان که گفتیم، این آخرین ارجاع بیرونی در بیان اعتقاد هندیان به خداوند یکتا، در عین توضیح حق، شاه بیت حکمت هندو (به ویژه در اوپانیشادها) یعنی اعتقاد به وحدت وجود است. فراز منم همه چیز در این روایت بیرونی از گیتا و نیز ذکر اعتقاد هندیان دربارة موجودات، که شیء واحدی است، این معنا را نشان می دهد. بیرونی در بخش دیگری از باب دوم با ذکر جملة فوق، روایت وحدت اشیا را به نقل از باسدیو چنین نقل می نماید: ولی در نزد تحقیق درمی یابیم که همة اشیاء الهی است، زیرا بشن [ویشنو] خود را زمین قرار داد، تا حیوان بر آن مستقر شود و خود را آب قرار داد، تا آن ها را غذا دهد و خود را باد و آتش قرار داد، تا آن ها را رشد و نمو دهد و خود را برای هریک از آن ها دل قرار داد و یادگیری و دانش و ضد آن دو را بخشید همان گونه که در بید [ودا] ذکر گردیده است آنچه بیرونی از اعتقاد هندیان به وحدت وجود از کتاب بهگودگیتا ذکر نموده شواهد گسترده تر دیگری نیز دارد؛ فرازهایی چون: من جانم، مقیم تمام قلب ها، منم شروع و انجام ِهر هستنده، میانة هر هستی... منم ذهن، میان حواس! منم هوشِ هستی میان هستندگان (جواهریان و یزدانجو، 1387: 105 ـ 106). یا: و عین نور منم، بی زوال منم، مقید منم، و هرچه گردیده است و می شود و خواهد شد منم ـ و من که منم و تو که تویی، من و تو و تو و من را بفهم ـ و همه منم، در این شک میار (داراشکوه، 1381: 375). هر آن کس که مرا در همه چیز و همه چیز را در من ببیند، نه من از او منفصل می شوم و نه او از من جدا می شود (شایگان، 1375: 312). این معنا را اثبات می نماید و نشان می دهد؛ به ویژه در باب سوم با بحث دربارة وحدت وجود، هندیان را از معتقدان جدی به این ایده می داند: و برخی از ایشان وجود حقیقی را علت اولی تمامی موجودات دانسته که در ذات خویش مستغنی از دیگران ولی دیگران احتیاجمند به اویند.از دیدگاه آنان حق همان واحد اول است و این همان رأی صوفیه و حکما است. همچنین آنان معتقدند که وجودْ شیء واحدی است و علت نخستین خود را به صورت های گوناگون در آن نمایان می سازد و نیروی نخستین در اجزای آن به حالت های مختلف، که با وجود یگانگی مستلزم چندگانگی است، حلول می نماید. و از ایشان کسانی هستند که می گویند: کسی که به کلیت خویش به سوی علت نخستین متوجه شود و تا حد امکان با ترک واسطه ها و دور انداختن علایق و عوائق به آن مانند شود، با آن متحد می شود و این همان آرایی است که صوفیان به جهت تشابه موضوع بدان رفته اند (همان: 28).

حسن بلخاری در خاتمه توضیح داد: ذکر این معانی نشان می دهد بیرونی، به رغم اشاره به اختلافات و مباینت های دو فرهنگ اسلامی و هندو، در ابتدای باب دوم به مواردی نیز که می تواند اشتراکات را بنمایاند توجه نموده است. گرچه در مقدمه، بیرونی تقریب آرای هندیان با نصاری و اهل تصوف را با ذکر این معنا که این اصناف در حلول و اتحاد دارای تقریب فکر و نظرند (همان: 16) مبنا قرار می دهد، لیک در ساحت ذکر اشتراکات، علاوه بر اعتقاد به خداوندی واحد و نیز وحدت وجود، بر وحدت اندیشه مسلمین و هندوان نیز در باب تصوف و عرفان تأکید می نماید. آینده نشان داد بیرونی در این استنباط و استنتاج مصیب بوده است. حضور می ر سید علی همدانی در هند و بویژه دلبستگی شدید داراشکوه با ترجمه اپانیشادها به فارسی و نگارش آثاری چون مجمع البحرین دلیل ادعای فوق است.