پر آب ترین شهرهای ایران: بررسی منابع، چالش ها و چشم اندازها - مجله سفر به کانادا

بررسی و شناسایی شهرهای پرآب ایران، درک عوامل مؤثر در این پرآبی و همچنین چالش‌های پیش روی آنها، برای تدوین استراتژی‌های مدیریت پایدار منابع آب کشور امری ضروری و حیاتی است. توزیع منابع آب در ایران بسیار ناهمگون بوده و وابستگی شدیدی به بارش‌های فصلی، رودخانه‌های دائمی و فصلی، و ذخایر آبخوان‌ها وجود دارد. در این میان، درک این نکته که "پرآبی" یک مفهوم مطلق نیست، بلکه طیفی است که تحت تأثیر عوامل متعدد جغرافیایی، اقلیمی و به‌ویژه مدیریتی قرار دارد، بسیار کلیدی است. شهری با بارش فراوان ممکن است به دلیل ضعف در زیرساخت‌های ذخیره و توزیع، آلودگی گسترده منابع یا مدیریت ناکارآمد، با کمبود آب مواجه شود، همانگونه که برخی استان‌های شمالی با وجود بارش زیاد، با چالش کیفیت و کمیت آب شرب دست و پنجه نرم می‌کنند. بنابراین، ارزیابی پرآبی باید با نگاهی چندبعدی و جامع صورت پذیرد.

عوامل تعیین‌کننده پرآبی شهرها

تعیین پرآبی یک شهر یا منطقه به مجموعه‌ای از عوامل طبیعی و انسانی وابسته است که در کنار یکدیگر، وضعیت منابع آبی آن را شکل می‌دهند.

• میزان و الگوی بارش: حجم کل بارش سالانه و همچنین توزیع زمانی و مکانی آن، از اساسی‌ترین عوامل مؤثر بر منابع آب است. شهرهایی که بارش‌های منظم‌تر و با حجم بیشتری دریافت می‌کنند، از پتانسیل بالاتری برای تجدید منابع آب سطحی و زیرزمینی برخوردارند. برای مثال، شهر رشت با میانگین بارش سالانه 1337.5 میلی‌متر، پربارش‌ترین مرکز استان در ایران محسوب می‌شود. استان گیلان نیز با میانگین بارش 1019 میلی‌متر در سال، در صدر استان‌های پربارش کشور قرار دارد. این بارش‌ها، در صورت مدیریت صحیح، می‌توانند منابع آبی قابل توجهی را فراهم آورند.

• منابع آب سطحی (رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، سدها): رودخانه‌های دائمی و پرآب، شریان‌های حیاتی تأمین آب برای بسیاری از شهرها، به‌ویژه در مناطقی هستند که بارش سالانه آنها کمتر است اما از رودخانه‌های بزرگی که از مناطق دیگر سرچشمه می‌گیرند، بهره‌مند هستند. استان خوزستان نمونه بارزی از این وضعیت است که علی‌رغم بارش کمتر نسبت به شمال کشور، به دلیل عبور پنج رود بزرگ از جمله کارون، کرخه و دز، به عنوان "پر آب‌ترین استان ایران" شناخته می‌شود. سدها نیز با ذخیره‌سازی آب در فصول پربارش و تنظیم جریان آن در فصول خشک، نقش مهمی در تأمین پایدار آب شرب، کشاورزی و صنعت ایفا می‌کنند.

• منابع آب زیرزمینی: آبخوان‌ها به عنوان مخازن طبیعی آب، نقش استراتژیکی در تأمین آب، به‌ویژه در فصول خشک و در مناطقی که دسترسی به آب سطحی محدود است، دارند. کیفیت و کمیت آب‌های زیرزمینی و میزان تغذیه سالانه آنها از طریق بارش و نفوذ آب‌های سطحی، از شاخص‌های مهم پرآبی محسوب می‌شوند. با این حال، باید توجه داشت که منابع آب سطحی و زیرزمینی به شدت به یکدیگر وابسته‌اند؛ بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی می‌تواند منجر به افت سطح آبخوان‌ها و کاهش جریان پایه رودخانه‌ها شود و بالعکس، کاهش جریان رودخانه‌ها و عدم تغذیه مناسب، سطح آب‌های زیرزمینی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

• کیفیت آب: صرف وجود حجم بالای آب کافی نیست؛ کیفیت آب نیز عاملی تعیین‌کننده در تعریف "پرآبی" است. منابع آبی که به دلیل شوری بالا یا آلودگی‌های مختلف (ناشی از فاضلاب‌های شهری، صنعتی و کشاورزی) کیفیت خود را از دست داده‌اند، عملاً غیرقابل استفاده بوده یا نیازمند فرآیندهای تصفیه پیچیده و پرهزینه هستند. به عنوان مثال، استان گیلان با وجود بارش فراوان، به دلیل "آلودگی گسترده منابع آبی"، با بحران کمبود آب آشامیدنی سالم مواجه است. بنابراین، حجم کل آب موجود (Gross water availability) با حجم آب قابل استفاده و پایدار (Net usable and sustainable water) متفاوت است و این تمایز برای درک واقع‌بینانه از وضعیت پرآبی ضروری است.

عوامل جغرافیایی و اقلیمی مؤثر بر توزیع منابع آب در ایران

توزیع مکانی منابع آب و در نتیجه، پرآبی شهرها در ایران، به شدت تحت تأثیر عوامل کلان جغرافیایی و اقلیمی است. دو عامل برجسته در این زمینه، رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس هستند.

• نقش دریای خزر و رشته‌کوه البرز در پرآبی شمال کشور: نوار ساحلی جنوب دریای خزر، به‌ویژه استان‌های گیلان و مازندران، پربارش‌ترین منطقه ایران محسوب می‌شود. این پرآبی نتیجه تعامل پیچیده میان چندین عامل است: رطوبت برخاسته از دریای خزر توسط سامانه‌های جوی به سمت جنوب حرکت کرده و با دیواره عظیم رشته‌کوه البرز برخورد می‌کند. این برخورد موجب صعود توده‌های هوای مرطوب، سرد شدن آنها و در نهایت، وقوع بارش‌های فراوان، به‌ویژه در دامنه‌های شمالی البرز می‌شود. استان گیلان با طبیعت "پوشیده از جنگل و دارای آب و هوای معتدل و مرطوب" و "هسته بیشینه بارش در سواحل دریای کاسپین در بندر انزلی" نمونه بارز این پدیده است. این بارش‌های کوهستانی (Orographic Precipitation) منبع اصلی تغذیه رودخانه‌های متعدد و پرآب این منطقه است.

• تأثیر رشته‌کوه زاگرس بر منابع آبی غرب و جنوب غرب: رشته‌کوه زاگرس، همچون سدی عظیم در برابر سامانه‌های بارشی مدیترانه‌ای و سودانی که از سمت غرب و جنوب غرب وارد کشور می‌شوند، عمل می‌کند. این سامانه‌ها با برخورد به دامنه‌های غربی زاگرس، مجبور به صعود شده و بخش قابل توجهی از رطوبت خود را به صورت برف و باران در این مناطق تخلیه می‌کنند. به همین دلیل، "میزان ارتفاع و بارش برف و باران در این بخش از زاگرس زیاد می‌باشد". این بارش‌ها، سرچشمه بسیاری از رودخانه‌های بزرگ و حیاتی ایران از جمله کارون، دز، کرخه، زاینده‌رود و سفیدرود (از طریق سرشاخه‌های آن در زاگرس) هستند که نقش کلیدی در تأمین آب مناطق وسیعی از غرب، جنوب غرب و حتی مرکز ایران دارند. زاگرس به مثابه یک "برج آب" (Water Tower) برای کشور عمل می‌کند.

در مقابل این مناطق پرآب، پدیده "سایه باران" نیز قابل توجه است. همانطور که این رشته‌کوه‌ها باعث پرآبی در دامنه‌های بادگیر خود می‌شوند، در دامنه‌های پشت به باد (Leeward side)، هوای خشک و کم‌رطوبت فرود آمده و منجر به ایجاد مناطق خشک و نیمه‌خشک در فلات مرکزی ایران می‌شود. این تضاد، نسبی بودن مفهوم پرآبی و توزیع نامتوازن آن در سطح کشور را به خوبی نشان می‌دهد.

شهرهای پرآب ایران: مروری بر مناطق شاخص

با توجه به عوامل ذکر شده، شهرهای پرآب ایران عمدتاً در نوار شمالی کشور (حاشیه دریای خزر) و در امتداد دامنه‌های غربی رشته‌کوه زاگرس متمرکز شده‌اند. این توزیع، نشان‌دهنده وابستگی شدید پرآبی به الگوهای بارش کوهستانی و دسترسی به رودخانه‌های بزرگ است.

• شهرهای با بیشترین میزان بارش (مبتنی بر آمار مراکز استان‌ها): بر اساس آمار بارش سالانه مراکز استان‌ها، برخی شهرها به وضوح از بارش بیشتری نسبت به سایر نقاط کشور برخوردارند. این شهرها عمدتاً در مناطق کوهستانی یا تحت تأثیر مستقیم سامانه‌های بارشی مرطوب قرار دارند.

  میزان بارش سالانه در مراکز استان‌های منتخب ایران

• شهرهای برخوردار از منابع آب سطحی غنی: علاوه بر بارش مستقیم، دسترسی به رودخانه‌های بزرگ و دائمی و سدهای ذخیره‌ای، عامل مهم دیگری در پرآبی شهرهاست. استان خوزستان با شهرهایی چون اهواز، دزفول و شوشتر که در کنار رودهای کارون، دز و کرخه قرار گرفته‌اند، نمونه بارز این دسته است. گیلان با مرکزیت رشت در حوضه آبریز سفیدرود ، چهارمحال و بختیاری با شهرکرد در سرشاخه‌های زاینده‌رود و کارون ، کهگیلویه و بویراحمد با یاسوج در کنار رود بشار ، لرستان با خرم‌آباد و رودخانه‌های داخلی ، کرمانشاه با مرکزیت خود در حوضه قره‌سو و گاماسیاب ، و کردستان با سنندج در حوضه رودخانه قشلاق ، از دیگر مناطقی هستند که از منابع آب سطحی قابل توجهی بهره‌مندند.

• وضعیت منابع آب زیرزمینی در مناطق نسبتاً پرآب: تصور عمومی بر این است که مناطق پربارش و دارای رودخانه‌های پرآب، از وضعیت مطلوب‌تری در منابع آب زیرزمینی برخوردارند. اگرچه این گزاره تا حدی صحیح است، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که حتی در این مناطق نیز برداشت بی‌رویه، حفر چاه‌های غیرمجاز و عدم مدیریت صحیح، منجر به افت سطح آب‌های زیرزمینی و بروز بحران شده است. استان‌هایی مانند مازندران ، خوزستان ، چهارمحال و بختیاری ، کهگیلویه و بویراحمد ، لرستان و کرمانشاه همگی با چالش‌هایی در زمینه مدیریت پایدار آبخوان‌های خود مواجه هستند. این "پارادوکس آب زیرزمینی در مناطق پرآب" نشان می‌دهد که یا تقاضا برای آب (به‌ویژه در بخش کشاورزی ) بسیار فراتر از ظرفیت تجدیدپذیر منابع سطحی است، یا مدیریت منابع سطحی به گونه‌ای ناکارآمد بوده که فشار مضاعفی بر منابع استراتژیک زیرزمینی وارد آورده است.

معرفی تفصیلی برخی از شهرهای پرآب ایران

در ادامه، به بررسی وضعیت آبی و چالش‌های پیش روی تعدادی از شهرهای شاخص که بر اساس معیارهای مختلف، "پرآب" تلقی می‌شوند، پرداخته می‌شود.

• رشت (استان گیلان):

  • منابع آب: رشت با میانگین بارش سالانه 1337.5 میلی‌متر، پربارش‌ترین مرکز استان ایران است. این شهر از منابع آب سطحی گسترده‌ای شامل رودخانه سفیدرود و شبکه وسیعی از رودخانه‌های محلی بهره‌مند است. سد سفیدرود (منجیل) در بالادست و سد شهر بیجار (آیت‌الله بهجت) به طور خاص برای تأمین آب شرب بخش قابل توجهی از جمعیت شهرهای مرکزی گیلان، از جمله رشت، احداث شده‌اند. منابع آب زیرزمینی نیز در تأمین بخشی از نیازها، به‌ویژه در بخش کشاورزی، نقش دارند.
  • چالش‌ها: علی‌رغم پرآبی ظاهری، رشت و استان گیلان با چالش‌های جدی مواجه‌اند. آلودگی شدید رودخانه سفیدرود و تالاب انزلی ناشی از ورود فاضلاب‌های شهری، صنعتی و کشاورزی، کیفیت منابع آب را به شدت تهدید می‌کند. کیفیت آب آشامیدنی شهر رشت نیز گاهی به دلیل تغییر منبع تأمین آب یا آلودگی‌های احتمالی، مورد بحث و نگرانی بوده است. هدررفت آب در شبکه‌های فرسوده توزیع شهری و کانال‌های سنتی کشاورزی نیز قابل توجه است. علاوه بر این، با وجود بارش‌های فراوان، مدیریت سیلاب‌های ناگهانی و ذخیره‌سازی بهینه آب برای فصول کم‌بارش همچنان یک چالش اساسی محسوب می‌شود.

• ساری (استان مازندران):

  • منابع آب: ساری، مرکز استان مازندران، با میانگین بارش سالانه 790 میلی‌متر، از شهرهای پربارش کشور است. رودخانه تجن و سد بزرگ شهید رجایی (سلیمان تنگه) که بر روی این رودخانه احداث شده، منبع اصلی تأمین آب شرب و کشاورزی این شهر و مناطق اطراف آن به شمار می‌رود. آب‌های زیرزمینی نیز، به‌ویژه برای مصارف کشاورزی، مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند.
  • چالش‌ها: استان مازندران، علی‌رغم قرارگیری در نوار پربارش شمالی، در سال‌های اخیر تجربه خشکسالی‌های دوره‌ای و تنش آبی را داشته است. کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و کسری مخازن آبخوان‌ها به یک نگرانی جدی تبدیل شده است. آلودگی منابع آب ناشی از فعالیت‌های گسترده کشاورزی (مصرف کود و سموم) و ورود فاضلاب‌های تصفیه نشده، کیفیت آب را تحت تأثیر قرار داده است. مدیریت صحیح و پایدار منابع آب سد شهید رجایی برای تأمین نیازهای مختلف و حفظ محیط زیست پایین‌دست، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

• یاسوج (استان کهگیلویه و بویراحمد):

  • منابع آب: یاسوج با میانگین بارش سالانه 796 میلی‌متر، یکی دیگر از مراکز استان پربارش ایران است. رودخانه بشار که از ارتفاعات زاگرس سرچشمه می‌گیرد، از منابع اصلی آب سطحی این شهر محسوب می‌شود. با این حال، بخش عمده‌ای از آب شرب شهر یاسوج از طریق منابع آب زیرزمینی، شامل چشمه‌ها و چاه‌ها، تأمین می‌گردد. امید می‌رود با تکمیل و بهره‌برداری از سد تنگ سرخ، منبع آب پایدارتری برای شهر فراهم شود.
  • چالش‌ها: وابستگی زیاد به منابع آب زیرزمینی، شهر یاسوج را در برابر خشکسالی‌های طولانی‌مدت آسیب‌پذیر کرده است. خطر فرونشست دشت‌ها به دلیل برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها، یک تهدید جدی برای این منطقه به شمار می‌رود. کیفیت آب رودخانه بشار نیز تحت تأثیر فعالیت‌های انسانی و ورود آلاینده‌ها قرار دارد و نیازمند پایش و مدیریت مستمر است.

• شهرهای استان خوزستان (اهواز، دزفول، شوشتر): استان خوزستان به دلیل عبور رودخانه‌های بزرگ کارون، کرخه، دز، مارون و زهره، به عنوان پرآب‌ترین استان کشور شناخته می‌شود.

  • اهواز:
    • منابع آب: رودخانه کارون، پرآب‌ترین و طویل‌ترین رود ایران، منبع اصلی حیات و تأمین آب شهر اهواز است. آب شرب کلانشهر اهواز و بسیاری از شهرهای مسیر رودخانه، عمدتاً از کارون تأمین می‌شود. سدهای عظیمی چون کارون 3، شهید عباسپور (کارون 1) و گتوند در بالادست، نقش مهمی در تنظیم جریان این رودخانه و تأمین آب دارند.
    • چالش‌ها: علی‌رغم حجم عظیم آب کارون، اهواز با چالش‌های آبی متعددی دست و پنجه نرم می‌کند. آلودگی شدید آب کارون ناشی از ورود انواع فاضلاب‌های شهری، صنعتی، کشاورزی (زهاب‌های نیشکر) و همچنین شوری بالای آب، به‌ویژه در فصول کم‌آبی و در مقاطع پایین‌دست، کیفیت آب شرب را به شدت کاهش داده است. مشکلات مربوط به زیرساخت‌های جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب و فرسودگی شبکه توزیع آب نیز از دیگر معضلات این شهر است. بحران گرد و غبار که بخشی از آن ناشی از خشک شدن تالاب‌ها و بستر رودخانه‌ها در منطقه است، بر کیفیت زندگی و سلامت شهروندان تأثیر منفی گذاشته است. کاهش شدید دبی آب کارون در برخی سال‌ها، وضعیت را اضطراری کرده است.
  • دزفول:
    • منابع آب: رودخانه دز، یکی از شاخه‌های مهم و پرآب کارون، از میان شهر دزفول عبور می‌کند. سد بزرگ دز، اولین سد از رشته سدهای چندمنظوره بر روی رودخانه‌های بزرگ ایران، در بالادست این شهر قرار دارد و نقش حیاتی در تأمین آب کشاورزی منطقه شمال خوزستان و همچنین بخشی از آب شرب دارد.
    • چالش‌ها: رودخانه دز نیز از گزند آلودگی‌های ناشی از فاضلاب‌های شهری و روستایی و همچنین پساب‌های کشاورزی مصون نمانده است. مدیریت کیفیت آب رودخانه و جلوگیری از ورود آلاینده‌ها برای حفظ سلامت شهروندان و اکوسیستم رودخانه ضروری است.
  • شوشتر:
    • منابع آب: شهر تاریخی شوشتر در موقعیت استراتژیکی در نزدیکی محل تلاقی رودهای کارون و دز (از طریق شاخه‌های منشعب شده گرگر و شطیط از کارون) قرار دارد. سازه‌های آبی شوشتر، که قدمتی چندهزارساله دارند و به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند، گواه مدیریت پیچیده و هوشمندانه آب در این منطقه از دیرباز هستند. آب شرب شهر عمدتاً از شاخه گرگر (منشعب از کارون) تأمین می‌شود.
    • چالش‌ها: شوشتر نیز، مشابه سایر شهرهای خوزستان، با چالش‌های کیفی آب رودخانه‌های اصلی مواجه است و نیازمند توجه به حفظ کیفیت منابع آبی و مدیریت پایدار آنهاست.

• شهرکرد (استان چهارمحال و بختیاری):

  • منابع آب: شهرکرد، مرکز استان چهارمحال و بختیاری، با میانگین بارش 321.8 میلی‌متر (طبق آمار مرکز استان ) و استان با میانگین بارش 592 میلی‌متر ، در منطقه‌ای کوهستانی و در سرشاخه‌های اصلی دو رودخانه بزرگ ایران، زاینده‌رود و کارون، واقع شده است. این استان از طریق تونل‌های انتقال آب کوهرنگ، بخشی از آب رودخانه کارون را به حوضه زاینده‌رود منتقل می‌کند. سدهایی چون چغاخور، ناغان، سورک و چشمه زنه نیز در مدیریت منابع آب سطحی استان نقش دارند.
  • چالش‌ها: علی‌رغم موقعیت استراتژیک به عنوان سرچشمه رودهای بزرگ، استان چهارمحال و بختیاری در سال‌های اخیر با کاهش شدید منابع آبی به دلیل خشکسالی‌های پیاپی مواجه بوده است. حجم آب ذخیره شده در پشت سدها کاهش یافته و سطح آب‌های زیرزمینی به شدت افت کرده است، به طوری که 12 دشت استان به عنوان دشت ممنوعه اعلام شده‌اند. مناقشات مربوط به طرح‌های انتقال آب نیز از دیگر چالش‌های این استان است.

• کرمانشاه (استان کرمانشاه):

  • منابع آب: شهر کرمانشاه با میانگین بارش سالانه 443.2 میلی‌متر، از بارش نسبتاً خوبی برخوردار است. رودخانه قره‌سو و سرشاخه‌های آن مانند رازآور و آبشوران از منابع آب سطحی مهم منطقه هستند. سد گاوشان که بر روی رودخانه گاورود (از سرشاخه‌های سیروان) احداث شده، یکی از منابع اصلی تأمین آب شرب شهر کرمانشاه محسوب می‌شود. علاوه بر این، سراب قنبر و چاه‌های متعدد آب زیرزمینی نیز در تأمین آب شهر نقش دارند.
  • چالش‌ها: شهر کرمانشاه در ساعات پیک مصرف با کمبود آب مواجه است. حدود 70 درصد منابع تأمین آب شهر از منابع زیرزمینی است که بسیاری از آنها دچار افت دبی شده‌اند. خشکسالی‌های اخیر و برداشت بی‌رویه، منجر به لزوم انسداد چاه‌های غیرمجاز و مدیریت دقیق‌تر منابع شده است. نکته قابل توجه این است که رودخانه قره‌سو که از داخل شهر عبور می‌کند، حقابه‌ای از سد گاوشان ندارد، زیرا این دو در حوضه‌های آبریز متفاوتی قرار دارند.

• خرم‌آباد (استان لرستان):

  • منابع آب: خرم‌آباد، مرکز استان لرستان، با میانگین بارش سالانه 504.3 میلی‌متر، از وضعیت بارشی مناسبی برخوردار است. این شهر به دلیل وجود چشمه‌های متعدد در داخل و اطراف خود، بخش قابل توجهی از آب شرب (حدود 60 درصد) را از این منابع تأمین می‌کند. رودخانه‌های مهمی چون کشکان و سزار (از سرشاخه‌های دز) در سطح استان جریان دارند. برنامه‌ریزی برای احداث سدهایی مانند سراب تلخ و مخمل‌کوه با هدف تأمین آب پایدارتر برای شرب و صنعت در دست اقدام است.
  • چالش‌ها: فصلی بودن برخی از چشمه‌های تأمین‌کننده آب و نداشتن سرریز مازاد در برخی از ماه‌های سال، پایداری تأمین آب را با چالش مواجه می‌کند. شهر خرم‌آباد و استان لرستان در سال‌های اخیر با تنش آبی و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی مواجه بوده‌اند. دبی بسیاری از چشمه‌ها نیز کاهش نگران‌کننده‌ای داشته است.

• سنندج (استان کردستان):

  • منابع آب: سنندج، مرکز استان کردستان، با میانگین بارش سالانه 449.9 میلی‌متر، از بارش مناسبی برخوردار است. رودخانه قشلاق و سد وحدت (که با نام سد قشلاق نیز شناخته می‌شود) که بر روی این رودخانه احداث شده، منبع اصلی تأمین آب آشامیدنی و کشاورزی شهر سنندج و مناطق اطراف آن است.
  • چالش‌ها: مدیریت بهینه بهره‌برداری از آب سد وحدت، به‌ویژه در فصول خشک و در زمان وقوع سیلاب‌ها، از اهمیت بالایی برخوردار است. حفظ کیفیت آب دریاچه پشت سد و کنترل ورود آلاینده‌ها به آن برای تضمین سلامت آب شرب و حفظ اکوسیستم آبی منطقه، از دیگر چالش‌های پیش رو است.

خلاصه منابع آبی و چالش‌های شهرهای منتخب

این جدول نشان می‌دهد که هر شهر، حتی در میان پرآب‌ترین‌ها، با مجموعه‌ای از آسیب‌پذیری‌های خاص خود روبروست. رشت با مشکل بزرگ آلودگی دست و پنجه نرم می‌کند، در حالی که اهواز علاوه بر آلودگی، با شوری آب کارون و بحران گرد و غبار نیز مواجه است. شهرکرد، علی‌رغم قرارگیری در سرچشمه‌ها، از خشکسالی و افت شدید آبخوان‌ها رنج می‌برد و ساری شاهد کاهش نگران‌کننده آب‌های زیرزمینی خود است. سدها نیز در این میان نقشی دوگانه دارند؛ از یک سو، منبع حیاتی تأمین آب پایدار برای بسیاری از این شهرها هستند (مانند سد وحدت برای سنندج، گاوشان برای کرمانشاه، شهید رجایی برای ساری، و دز برای دزفول)، اما از سوی دیگر، احداث و مدیریت آنها می‌تواند چالش‌های زیست‌محیطی و اجتماعی خاص خود را به همراه داشته باشد، موضوعی که گرچه در جزئیات برای این شهرها در منابع ارائه شده کمتر به آن پرداخته شده، اما به عنوان یک چالش کلی در مدیریت منابع آب ایران مطرح است.

چالش‌های مدیریت منابع آب حتی در مناطق پرآب

تصور اینکه مناطق پرآب از چالش‌های مدیریت منابع آب مصون هستند، تصوری نادرست و خطرناک است. واقعیت این است که حتی شهرهایی که از بارش فراوان یا رودخانه‌های بزرگ بهره‌مندند، با مجموعه‌ای از مشکلات پیچیده دست و پنجه نرم می‌کنند که پایداری منابع آبی آنها را تهدید می‌کند.

• آلودگی منابع آب: یکی از فراگیرترین و جدی‌ترین چالش‌ها، آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی است. ورود فاضلاب‌های شهری و روستایی تصفیه نشده، پساب‌های صنعتی حاوی مواد سمی و فلزات سنگین، زهاب‌های کشاورزی آغشته به کودها و سموم شیمیایی، و تخلیه غیراصولی زباله، کیفیت رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، تالاب‌ها و آبخوان‌ها را به شدت کاهش داده است. این آلودگی نه تنها سلامت انسان و اکوسیستم‌های آبی را به خطر می‌اندازد، بلکه هزینه‌های گزافی را برای تصفیه آب و قابل شرب نمودن آن تحمیل می‌کند. رودخانه دز و سفیدرود نمونه‌هایی از منابع آبی هستند که با این معضل دست به گریبانند.

• برداشت بی‌رویه و افت سطح آب‌های زیرزمینی: اتکای بیش از حد به منابع آب زیرزمینی، به‌ویژه در بخش کشاورزی، و حفر گسترده چاه‌های مجاز و غیرمجاز، منجر به برداشت فراتر از ظرفیت تجدیدپذیر آبخوان‌ها شده است. این امر پیامدهای وخیمی چون افت شدید سطح آب زیرزمینی، خشک شدن چاه‌ها و قنات‌ها، فرونشست زمین (که می‌تواند به زیرساخت‌های شهری و روستایی آسیب جدی وارد کند) ، و در مناطق ساحلی، نفوذ آب شور دریا به آبخوان‌های شیرین را به دنبال داشته است. این مشکل حتی در استان‌های پربارشی مانند مازندران نیز به یک بحران تبدیل شده است.

• تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های دوره‌ای: تغییرات اقلیمی جهانی، ایران را نیز تحت تأثیر قرار داده است. کاهش میانگین بارش سالانه (حدود 20 درصد در 50 سال گذشته )، افزایش دما و به تبع آن افزایش تبخیر و تعرق، تغییر الگوی بارش (افزایش بارش‌های رگباری و سیل‌آسا و کاهش بارش‌های مؤثر و تدریجی)، و وقوع خشکسالی‌های مکرر و شدید، فشار مضاعفی بر منابع آب کشور، حتی در مناطق پرآب، وارد کرده است. ذوب زودهنگام ذخایر برفی در کوهستان‌ها نیز بر رژیم آبدهی رودخانه‌ها تأثیر منفی گذاشته است.

• مدیریت تقاضا و الگوی مصرف نامناسب: بخش کشاورزی با سهمی حدود 90 درصد، بزرگترین مصرف‌کننده آب در ایران است. راندمان پایین آبیاری در روش‌های سنتی، کشت محصولات آب‌بر در مناطق نامناسب، و عدم رعایت الگوی کشت متناسب با ظرفیت آبی منطقه، منجر به اتلاف عظیم منابع آب می‌شود. در بخش شرب شهری نیز، سرانه مصرف آب در ایران بالاتر از استانداردهای جهانی است. مفهوم "آب پنهان" یا آبی که در فرآیند تولید کالاها و خدمات مصرف می‌شود نیز نشان می‌دهد که مصرف واقعی آب بسیار بیشتر از مصرف مستقیم خانگی است.

• فرسودگی زیرساخت‌ها و هدررفت آب: بخش قابل توجهی از آب تصفیه شده در شبکه‌های توزیع آب شهری به دلیل فرسودگی لوله‌ها و اتصالات، و همچنین بخشی از آب تخصیص یافته به کشاورزی در کانال‌های سنتی و خاکی، قبل از رسیدن به مصرف‌کننده نهایی هدر می‌رود. این هدررفت، فشار بر منابع محدود آب را افزایش می‌دهد.

• عدم مدیریت یکپارچه منابع آب: نبود هماهنگی کافی بین دستگاه‌های مختلف متولی آب، کمبود داده‌های جامع، دقیق و به‌روز از وضعیت منابع و مصارف آب، عدم اجرای کامل و قاطع قوانین و مقررات مربوط به حفاظت از منابع آب، و ضعف در مشارکت دادن تمامی ذی‌نفعان در فرآیند تصمیم‌گیری، از جمله چالش‌های مدیریتی است که به تشدید بحران آب کمک کرده است. "سوء مدیریت و عطش توسعه" به عنوان یکی از عوامل اصلی بحران آب در ایران شناسایی شده است.

این چالش‌ها نشان می‌دهند که "پرآبی" یک ویژگی ذاتی و دائمی نیست، بلکه وضعیتی پویاست که به شدت تحت تأثیر عوامل انسانی و طبیعی قرار دارد. بدون مدیریت صحیح، علمی و یکپارچه، مناطق پرآب نیز می‌توانند به سرعت به مناطقی با تنش آبی شدید تبدیل شوند. بسیاری از این مشکلات، ریشه در استفاده غیرمسئولانه و رقابتی از منابع مشترک آبی دارد، جایی که منافع کوتاه‌مدت فردی یا بخشی، منجر به آسیب‌های جبران‌ناپذیر و بلندمدت به کل سیستم آبی کشور می‌شود.

نتیجه‌گیری: نگاهی جامع به پرآبی و پایداری منابع آب در ایران

بررسی وضعیت آبی شهرهای ایران نشان می‌دهد که مفهوم "پرآبی" در این سرزمین، مفهومی نسبی و پیچیده است. شهرهایی چون رشت، ساری، یاسوج، و مراکز استان‌های غربی و جنوب غربی کشور به دلیل برخورداری از بارش‌های قابل توجه و یا دسترسی به رودخانه‌های بزرگ و منابع آب زیرزمینی، در مقایسه با مناطق مرکزی و شرقی ایران، وضعیت بهتری از نظر منابع آبی دارند. با این حال، حتی این مناطق پرآب نیز با چالش‌های جدی و فزاینده‌ای از جمله آلودگی منابع، برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها، تأثیرات تغییر اقلیم، الگوهای مصرف نامناسب و ضعف در زیرساخت‌ها و مدیریت یکپارچه مواجه هستند.

تأکید بر این نکته ضروری است که پرآبی نباید به معنای امکان مصرف بی‌رویه و نامحدود تلقی شود. پایداری منابع آب، حتی در پرآب‌ترین مناطق، نیازمند مدیریت دقیق، علمی و آینده‌نگر است. این مدیریت باید رویکردی جامع‌نگر داشته باشد که شامل بهبود بهره‌وری آب در تمامی بخش‌ها (به‌ویژه کشاورزی)، کنترل و کاهش آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی، سرمایه‌گذاری در نوسازی و توسعه زیرساخت‌های مدرن ذخیره، انتقال و تصفیه آب، تدوین و اجرای برنامه‌های سازگاری با تغییر اقلیم، و ترویج فرهنگ مصرف بهینه و مسئولانه آب در میان تمامی آحاد جامعه باشد.

با توجه به پویایی سیستم‌های آبی و عدم قطعیت‌های ناشی از تغییرات اقلیمی و فشارهای انسانی، مدیریت منابع آب باید انعطاف‌پذیر و تطبیقی باشد. این امر مستلزم پایش مستمر وضعیت منابع، ارزیابی اثربخشی سیاست‌ها و برنامه‌ها، و بازنگری و اصلاح آنها بر اساس یافته‌های جدید و شرایط متغیر است. فعالیت‌های پژوهشی و جمع‌آوری داده‌های دقیق اقلیمی و هیدرولوژیکی ، اساس چنین مدیریت تطبیقی را فراهم می‌آورد.

در نهایت، باید پذیرفت که بحران آب در ایران، با توجه به گستردگی و عمق آن و تأثیرات مستقیمی که بر امنیت غذایی، توسعه اقتصادی، سلامت عمومی، محیط زیست، و حتی ثبات اجتماعی و سیاسی (از طریق مهاجرت‌های اقلیمی و تنش‌های بین‌استانی بر سر آب) دارد ، یک مسئله با ابعاد امنیت ملی است. بنابراین، مقابله با این بحران و حرکت به سمت پایداری منابع آب، نیازمند عزم ملی، همکاری بین‌بخشی، تخصیص منابع کافی، و مشارکت فعال تمامی ذی‌نفعان، از سطح سیاست‌گذاران کلان تا تک‌تک شهروندان است. آینده آبی ایران، در گرو تصمیمات و اقداماتی است که امروز اتخاذ می‌شود.